Sporazum uobličen u američkoj vojnoj bazi Rajt - Peterson (Wright-Patterson), a zvanično potpisan 14.decembra 1995. u Parizu, je predmet teorijskih i političkih sukobljavanja. Danas, 25 godina nakon potpisivanja sporazuma u Dejtonu, on se i dalje se redovno nalazi u žiži javnosti kako u BiH, tako i u zemljama koje su bile potpisnice sporazuma, Srbiji i Hrvatskoj, i postavlja se pitanje da li je došlo vrijeme za promjenu, ili možda čak ukidanje Dejtonskog sporazuma? Da li je vrijeme za promjenu unutrašnje strukture države, kojom nisu zadovoljni pripadnici nijednog konstitutivnog naroda? Bosna i Hercegovina je trebala odavno da pređe sa Dejtonske na Evropsku fazu, ali etnonacionalne elite koje vladaju entitetima ne dozvoljavaju promjene kojima bi se BiH našla na stabilnom putu ka Evropskoj uniji.

Igranje na nacionalnu kartu i dalje je dobitna kombinacija vladajućih političkih partija u oba entiteta, iako se za srpsku stranu ne može reći da je takva politika čisto politički marketing u predizbornim kampanjama s obzirom na napore koje međunarodna zajednica i bošnjački lideri ulažu na minorizaciju Republike Srpske u okviru BiH. Oni kao glavni problem funkcionalnosti BiH navode decentralizovanu vlast, koja je u velikoj mjeri u nadležnosti entiteta. Evropska unija želi efikasnu, kompetentnu i prije svega jedinstvenu Bosnu i Hercegovinu za sagovornika i budućeg člana evropske porodice. Oni jasno naglašavaju da neće pojedničano pregovarati sa entitetskim predstavnicima.

Bošnjačka strana se zbog toga zalaže za reviziju sporazuma, ukidanje Republike Srpske, odnosno centralizaciju vlasti, unitarnu BiH. Oni žele državu po pravilu "jedan čovjek - jedan glas" kao u većini građanskih država, i ukidanje entitetskog glasanja, što u trenutnoj situaciji predstavlja kršenje izvornog Dejtonskog mirovnog sporazuma. Hrvatska bi teritorijalnu i druge ravnopravnosti sa ostalim konstitutivnim narodima, i zalažu se za stvaranje trećeg tj. hrvatskog entiteta. To bi im obezbjedilo i sigurnost od preglasavanja od strane Bošnjaka koje se u sadašnjoj situaciji odvija u Federaciji BiH. Srbi optužuju bošnjačku stranu da krši Dejtonski sporazum prenoseći ovlaštenja iz Banja Luke u Sarajevo pokušavajući da centralizuje vlast, i ukine entitete, i za njih očuvanje Dejtona znači očuvanje nacionalnih interesa.

Jasno je da BiH i dalje predstavlja protektorat međunarodne zajednice, odnosno „političku tvorevinu sa „ograničenim suverenitetom"[1]. Tome u prilog ide činjenica da kancelarija Visokog predstavnika nastala 1995. (Aneks 10) i dalje postoji. Takođe, Ustavni sud BiH broji ukupno 9 članova, od čega su i dalje troje stranci koje imenuje Evropski sud za ljudska prava, čije su odluke po običaju usklađene sa sudijama iz reda Bošnjaka. Državni aparat je ogroman, i preskup, i građani finansiraju 180 ministara sa kojima idu zamjenici, savjetnici i drugi birokratski radnici. Vrlo teško je postići politički konsenzus u vezi bilo kog bitnog pitanja u BiH, i kako godine prolaze država upada u sve veću političku ujedno i ekonomsku krizu.

Da li će doći do promjene Dejtonskog sporazuma, i koje su perspektive Bosne i Hercegovine ako do toga dođe, zavisiće od razvoja situacije na međunarodnom planu i odnosa velikih sila na geopolitičkoj sceni. Dakle, najbitniju ulogu će imati globalni odnosi na političkoj sceni, a prije svih Sjedinjene Američke Države, Evropska unija i Ruska Federacija, koji žele da održe uticaj koji imaju u BiH. Primjetan je, ali ne u tolikoj mjeri, uticaj Turske na BiH. Njihove neosmanističke ambicije se mogu prepoznati u govoru bivšeg premijera Ahmeta Davutoglua prilikom otvaranja obnovljene džamije Ferhadija u Banja Luci 2016. kada je izjavio da su „Turci bili ovde, sada su, i biće zauvek"[2]. Balkan, a sa njim Bosna i Hercegovina, je važno čvorište i predstavlja vezu između istoka i zapada. Kroz istoriju je bio „potencijalna geopolitička nagrada u borbi za evropsku dominantnost"[3].

Međutim, BiH se ne nalazi u središtu međunarodnih odnosa sadašnjice, i vjerovatno neće u skorije vrijeme, s obzirom na političku tranziciju u SAD, ekonomsko-tehnološki sukob na relaciji Kina-Amerika, krizu koncepta EU, uvijek nestabilnog Bliskog istoka itd.

Dejtonski mirovni sporazum je prihvaćen od strane predstavnika Srba, Hrvata i Bošnjaka. Po riječima Živorada Kovačevića, Vašington se za pregovore u Dejtonu, a na inicijativu Ričarda Holbruka, (Richard Holbrooke) opredijelio da pregovore u ime bosanskih Srba vodi Slobodan Milošević, a u ime bosanskih Hrvata Franjo Tuđman, (i da se tako izoluju bosanski Hrvati i Srbi) jer su smatrali da se jedino na njih može računati da prihvate kompromis. Milošević je često izražavao prezir prema vođama bosanskih Srba, govoreći da su "govnari, idioti koji imaju više zajedničkog sa bosanskim Muslimanima nego sa nama (Srbima prim.aut.)"[4]. Isti odnos je imao Tuđman prema bosanskim Hrvatima[.5]

Dakle, činjenica da predstavnici naroda koji su pod pritiskom dovedeni u položaj u kome moraju da private ponuđeno, i koji će živjeti zajedno u jednoj državi (a neki i u istom entitetu), nisu odlučivali o svojoj budućnosti već je neko drugi to za njih uradio nam govori da takva država nema dobar temelj na kojem će graditi svoju budućnost. Da nije dio mirovnog sporazuma, Ustav BiH bi bio apsurdan jer je sastavljen bez učešća građana BiH, i to na engleskom jeziku! Deset godina nakon potpisivanja sporazuma, Vitomir Nikolić, profesor Fakulteta političkih nauka u Banja Luci kaže, "Analizirajući ovaj desetogodišnji period sa istorijski kratke vremenske distance, lako je primjetiti da je ovaj sporazum na iskušenju od strane zemalja potpisnica, ali i od predstavnika međunarodne zajednice, što vodi zaključku da je on nametnut od strane međunarodne zajednice i da ne predstavlja volju i interes njegovih potpisnika. Republika Srpska je očekivala veći suverenitet, dok je Federacija očekivala veću centralizaciju Bosne i Hercegovine bez podjele na dva entiteta"[6].

Amerikanci su uspjeli da ostvare mir i prekid oružanih sukoba, ali je ostao problem "stvaranja nacije" (nation building), odnosno stvaranje multietničke suverene demokratske države sposobne za samoodrživi politički i ekonomski razvoj. Zaboravili su, ili nisu poznavali istoriju Bosne i Hercegovine, gdje je već nakon Drugog svjetskog rata pokušano da se napravi homogeno društvo različitih etničkih grupa. Po riječima istoričara Čedomira Antića, "Homogenizacija Muslimana, Srba i Hrvata pod kapom jednog jedinstvenog bosanskohercegovačkog identiteta podrazumijevala je i njihovo izjednačavanje i u dobru i u zlu. Problem je, međutim, predstavljalo to što je po sistemu vrijednosti koji je uspostavljen socijalističkom revolucijom referntni okvir za to bilo, prije svega, učešće u partizanskoj vojsci, stradanje od strane okupatora i domaćih izdajnika te participacija u redovima komunističke avangarde, odnosno učešće u ustaškim, domobranskim, četničkim i drugim kolaborantskim ili kontrarevolucionarnim nacionalnim vojskama, zločini na pripadnicima druga dva naroda te učešće u predratnim političkim strankama. Srpski narod u Bosni i Hercegovini je po svim ovim elementima bio u velikoj prednosti u odnosu na Muslimane, i pogotovo Hrvate, a pošto bi eventualna promjena kriterijuma, čak i nekoliko decenija nakon rata, ugrozila ideološke temelje socijalističkog pokreta, pribjeglo se takozvanim vještačkim simetrijama. Kod jednog naroda su naprosto redukovani i doprinosi i žrtve, a kod druga dva je oboje preuveličano kako bi moglo da se kaže da su svi narodi podjednako učestvovali u Narodnooslobodilačkom ratu i socijalističkoj revoluciji i poslijeratnoj izgradnji Bosne i Hercegovine"[7]. Dakle, na lažnim i vještačkim aršinima se došlo do multikulturalne Bosne i Hercegovine, i je taj balon kad-tad morao pući.

Danas, 25 godina nakon njegovog kreiranja, sporazum je i dalje osnov na kome (ne)funkcioniše država Bosna i Hercegovina. U svim tim godina, inicirano je više pokušaja promjene Dejtonskog sporazuma, odnosno reforme Ustava BiH, i to od strane zvaničnika SAD i EU. Dakle, pokušaj reforme je rezultat stranog angažmana, i iz toga proizilazi zaključak da domaći politički akteri ne žele, a prije svega ne mogu da se usaglase oko najbitnijih pitanja državne vlasti i funkcionisanja. Instrument nacionalizma se koristi čak i za one unutaretničke konflikte gdje se vlast i opozicija bore da prikažu suprotnu stranu kao izdajničku. Narodi u Bosni i Hercegovini se moraju dogovoriti između sebe, a ako to nisu u mogućnosti kao što je to slučaj sada, i ako Visoki predstavnik, dok je BiH na korak od dobijanja statusa kandidata članice EU, treba svojim „intervencionističkim" odlukama da donosi zakone, onda država BiH u ovom obliku ne treba više da postoji.

Autor: Aleksandar Ostojić
Master politikolog za međunarodne poslove - Studije SAD

[1] Jasminka Simić, “EFEKTI DEJTONSKOG MIROVNOG SPORAZUMA“ u Dragan Živojinović, Stevan Nedeljković, Milan Krstić (urs.), DVADESET GODINA OD DEJTONSKOG MIROVNOG SPORAZUMA – TRAJNI MIR ILI TRAJNI IZAZOVI?, Univerzitet u Beogradu – Fakultet političkih nauka, Beograd, 2016, str.76 [2] Mladen Kremenović, “Davutoglu u Banjaluci: Bili smo, sada smo i ostajemo ovde”, Politika, dostupno na: http://www.politika.rs/sr/clanak/354537/Davutoglu-u-Banjaluci-Bili-smo-sada-smo-i-ostajemo-ovde, pristupljeno: 16.08.2017. [3] ZBIGNIEW BRZEZINSKI, „THE GRAND CHESSBOARD“, Basic books 1st Edition, 1998. Str.124 [4] Živorad Kovačević, „Amerika i raspad Jugoslavije“, IP „Filip Višnjić“/Fakultet političkih nauka, Beograd, 2007., str.150-151 [5] ibid. [6] VITOMIR POPOVIĆ, „THE REPUBLIKA SRPSKA – DAYTON PEACE AGREEMENT, STATUS AND PERSPECTIVES“, u Rajko Kuzmanović, Dragoljub Mirjanić (urs.), THE REPUBLIC OF SRPSKA – TENTH YEARS OF THE DAYTON PEACE AGREEMENT, ACADEMY OF SCIENCES AND ARTS OF THE REPUBLIKA SRPSKA, Banja Luka, 2005, str.72 [7] Антић, Чедомир, Кецмановић, Ненад, „ИСТОРИЈА РЕПУБЛИКЕ СРПСКЕ“, Службени гласник Републике Српске, Бања Лука, Треће издање, 2016

Izvor: Bijeljina Danas